آمیزه افیولیتی شمال مکران در جنوب خاوری ایران و در بخش شمالی منشور برافزایشی مکران قرار دارد. در این پژوهش، عناصر ساختاری مکران شمالی مورد مطالعه قرار گرفته و الگوی دگرشکلی حاکم بر آمیزه افیولیتی شمال مکران تجزیه و تحلیل شده است. بر اساس نتایج به دست آمده، حداقل دو مرحله دگرشکلی در واحدهای سنگی آمیزه افیولیتی شمال مکران ثبت شده است. مرحله نخست که با توسعه ساختارهای کششی همراه بوده است، منجر به جایگیری دایک های ورقه ای در توالی پوسته ای سنگ کره اقیانوسی شده است. بازگرداندن هندسه این دایک ها به مراحل قبل از دگرشکلی، نمایانگر کشش در راستای SSW-NNE بوده و شرایط حاکم بر محیط اولیه شکل گیری آمیزه افیولیتی شمال مکران را نشان می دهد. مرحله دوم که در نتیجه همگرایی در منطقه و تحت تأثیر رژیم فشارشی یا ترافشارشی شکل گرفته، با توسعه انواع گسل های راندگی و امتدادلغز، رانده شدن واحدهای سنگی بر روی یکدیگر و تکرار آنها به همراه چین خوردگی واحدهای رسوبی آشکار شده است. گسل های راندگی با روند WNW-ESE و شیب بین 20 تا 40 درجه به سمت NNE، مهم ترین تأثیر را در سیمای فعلی آمیزه افیولیتی شمال مکران داشته و نمایانگر شرایط حاکم در زمان بسته شدن حوضه اقیانوسی و جایگیری سنگ کره ی اقیانوسی هستند.

توده پریدوتیتی ده شیخ به عنوان بخشی از آمیزه های افیولیتی اسفندقه در جنوب بافت، در استان کرمان قرار دارد. مطالعه ساختارهای مجموعه های افیولیتی به لحاظ درک ژئودینامیک کمربندهای کوهزایی از اهمیت زیادی برخوردار است. در این پژوهش، عناصر ساختاری بخش خاوری توده پریدوتیتی ده شیخ مورد مطالعه قرار گرفته و الگوی دگرشکلی حاکم بر منطقه و ارتباط آن با کمربند کوهزایی زاگرس مطالعه شده است. چین خوردگی نوارهای کرومیتیتی، دایک های دونیتی-پیروکسنیتی و توسعه پهنه های برشی شکل پذیر تا شکننده (گسل ها و رگه های منیزیت) ساختارهای اصلی این منطقه را شکل داده اند. شواهد ساختاری نشان دهنده رویداد دو مرحله متوالی دگرشکلی کششی/ تراکششی (D1) و ترافشارشی راست بر (D2) در این منطقه است. دگرشکلی کششی/ تراکششی اولیه در یک محیط پشت قوسی حین صعود توده پریدوتیتی ده شیخ سبب جای گزینی این گوشته لیتوسفری در اعماق کم پوسته با دگرشکلی کرومیتیت ها و تزریق دایک های دونیتی-پیروکسنیتی شده است. دگرشکلی ترافشارشی راست بر بعدی با تشکیل پهنه های برشی شکل پذیر-شکننده موجب جایگزینی آن در پهنه دگرگونی فشار بالا-درجه حرارت پایین سنندج-سیرجان شده است.

مجموعه اولترامافیک-مافیک ده شیخ به عنوان بخشی از کمربند آمیزه افیولیتی اسفندقه-فاریاب، از دید ذخایر اقتصادی کرومیتیت با اهمیت است؛ ولی به علت پیچیدگی ساختاری، چگونگی جایگیری کانسارهای کرومیتیت و همچنین ارتباط آن با ساختارهای منطقه مشخص نیست. توده اولترامافیک ده شیخ از هارزبورژیت، دونیت، کرومیتیت، پیروکسنیت و لرزولیت تشکیل شده است. کرومیتیت ها بیشتر در بخش مرکزی این توده در معادن فعال بزرگ، کنار و اژدری در سنگ میزبان دونیتی قرار دارند. طبق نتایج به دست آمده، این توده تحت تأثیر سه نسل دگرشکلی D1 تا D3 قرار گرفته است. دگرشکلی تراکششی دما بالای D1 با تزریق دایک های پیروکسنیتی Di1، تشکیل پهنه برشی شکل پذیر راستالغز راست گرد با مؤلفه عادی Dsz1 و گسترش چین های بی ریشه F1در توالی های دونیت-کرومیتیت مشخص می شود. این شواهد می تواند نشانگر بالاآمدگی توده اولترامافیک ده شیخ در گوشته بالایی تحت تأثیر دگرشکلی D1 باشد. دگرشکلی ترافشارش راست گرد D2 با تشکیل گسل های مزدوج راستالغز راست گرد با مؤلفه وارون F1b و رانده F1aو همچنین رگه های منیزیت V1 متمایز می شود. ساختارهای D2 هنگام جایگزینی مجموعه اولترامافیک-مافیک ده شیخ تحت تأثیر پهنه گسلش وارون با مؤلفه راستالغز راست گرد زاگرس در کمربند آمیزه افیولیتی اسفندقه-فاریاب گسترش یافته اند. در پایان، دگرشکلی D3با تشکیل پهنه گسل های مزدوج راستالغز راست گرد با مؤلفه عادی F2a و عادی F2b به همراه گسترش رگه های منیزیت V2 تحت تأثیر یک رژیم تراکشش منطقه ای در پهنه گسلی زاگرس متمایز می شود. چین های F1 و گسل های F1a و F2a, b نقش کنترل کننده ساختاری مهمی در دگرشکلی و جایگزینی کانسارهای کرومیتیت منطقه داشته اند.

منشور افزایشی مکران در جنوب شرق ایران مشتمل بر زون های کششی مزوزوئیک از آمیزه های افیولیتی و افیولیت های بزرگ دست نخورده، بقایایی از پوسته اقیانوسی نئوتتیس را که به زیر اوراسیا فرورانش کرده است، نشان می دهد. به سمت شمال منشور افزایشی مکران، گودال جازموریان قرار گرفته که یک حوضه پشت قوسی مرتبط با فرورانش است. مجموعه گنج، یکی از مجموعه های افیولیتی مکران داخلی است که در طرف غرب منشور افزایشی مکران و گودال جازموریان قرار گرفته، به وسیله سیستم گسلی جیرفت در غرب محدود می شود. مجموعه گنج با سن کرتاسه فوقانی شامل گدازه های جریانی، گدازه های بالشی، سنگ های نفوذی اسیدی و سنگ های رسوبی است که توسط دایک هایی با روند شمال غرب-جنوب شرق قطع شده اند. این مجموعه شباهتی به یک توالی شاخص افیولیتی ندارد؛ زیرا فاقد سنگ های پلوتونیک مافیک و اولترامافیک پوسته ای و گوشته ای است. گدازه های بالشی مجموعه گنج، عمدتا ترکیب الیوین بازالتی داشته، از لحاظ شکل به دو صورت غده ای و لوله ای و در اندازه های عادی و غول پیکر با سطوح دارای شکستگی های قشر نانی هستند. از لحاظ پتروگرافی این گدازه ها سه زون بافتی شیشه ای خارجی (زون 1)، حد واسط (زون 2) و تمام بلورین داخلی (زون 3) را نشان می دهند. هر زون به وسیله تفاوت های تجمعی الیوین و پلایوکلاز که بافت های مختلفی را توسعه داده اند، قابل تشخیص هستند. بازالت های بالشی مجموعه گنج دارای بافت های وریولیتیک، پورفیریتیک، پورفیریتیک با خمیره میکرولیتی، اینترسرتال، اینترگرانولار و آمیگدالوئیدال هستند. کانی شناسی آن ها مشتمل بر پلاژیوکلاز±الیوین±پیروکسن+کانی کدر است. سطح بیرونی و شیشه ای پیلولاواها عمدتا شامل یک یا ندرتا چند پوسته است. پوسته ها شامل سه لایه بوده که این سه لایه از سمت حاشیه به طرف داخل عبارتند از: (1) سیدروملان، (2) تاکیلیت سیاه، و (3) تاکیلیت با حفرات کشیده.

معدن کرومیت گوشک یکی از بزرگترین و مهم ترین معادن کرومیت ایران به شمار می رود که در جنوب غربی استان کرمان، در 5 کیلومتری شمال شهرستان بافت قرار دارد. این معدن با 60 تن استخراج در روز، یکی از معدن های فعال کرومیت است و استخراج از آن، به روش روباز انجام می گیرد. کرومیتیت های مورد بررسی از نوع انبانی بوده و به صورت لایه های ناممتد و یا عدسی شکل، توسط دونیت های کاملا سرپانتینیتی شده احاطه شده اند. کرومیت های موجود در منطقه، با میانگین Cr2O3 برابر 62.8 درصد و Cr# برابر 0.83 از نوع کرومیت غنی از Cr هستند و جزء کانسنگ های کرومیت درجه یک دنیا محسوب می شوند. با استفاده از مقادیر Mg# و Cr# می توان گفت که کرومیتیت های منطقه از گدازه ای با ترکیبی بونینیتی در زون ابرفرورانشی و در یک محیط وابسته به حوضه پشت قوس تشکیل شده اند. به نظر می رسد که ذخایر کرومیت بافت، نخست در مجموعه افیولیتی اولیه درون غلاف های دونیتی، تشکیل شده و سپس با جایگیری ملانژ، به درون زون های برشی رانده و در آن جا جایگزین شده اند.

آمیزه افیولیتی حیدرآباد در کمپلکس افیولیتی نهبندان، واقع در زمین درز سیستان، در مرز میان بلوک­های قاره­ای لوت و افغان واقع شده است. این سنگ­ها به­طور عمده شامل پریدوتیت گوشته­ای، لیستونیت، گابرونوریت، گابرو توده­ای و لایه­ای، بازالت بالشی و رسوبات عمیق دریایی است، که در جایگاه پشته میان اقیانوسی (MOR) تشکیل شده­اند. کانی­های الیوین، ارتوپیروکسن، کلینوپیروکسن و اسپینل سازنده­های اصلی پریدوتیت­های گوشته آمیزه افیولیت حیدرآباد هستند. الیوین­های پریدوتیت­های گوشته ای اغلب سرپانتینی شده­اند. مطالعات تفصیلی مایکروپروب روی کروم­اسپینل­های موجود در پریدوتیت­های گوشته­ای مقادیر بسیار بالای Mg# (4/62 تا 67 درصد وزنی) و Cr# (1/18 تا 5/34 درصد وزنی) و مقادیر پایین TiO2 (میانگین 05/0درصد وزنی) را نشان می­دهد. میزان Fe+3 در کروم اسپینل­های موجود در پریدوتیت­های گوشته­ای مورد مطالعه بسیار پایین (میانگین 02/0 درصد وزنی) است که نشان­دهنده تبلور در شرایط فوگاسیته پایین اکسیژن است. همچنین ترکیب الیوین­ها از نوع فورستریت (90. 90-Fo90. 07)، ارتوپیروکسن­ها از نوع انستاتیت، کلینوپیروکسن­ها از نوع دیوپسید و اسپینل­ها از نوع آلومینیوم و کروم­دار هستند. نمودارهای جداکننده محیط زمین­ساختی برای هارزبورژیت و لرزولیت ویژگی­های پریدوتیت­های آبیسال را نشان می­دهند.

دکتر سید رسول موسوی | مدیرکل آسیای غربی وزارت امور خارجه: به طور کلی 10 راهبرد پیرامون جمهوری اسلامی ایران در رابطه با اتصالات یا کریدورهای مختلف وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می کنم.

هر سه چندریختی سرپانتین (لیزاردیت، کریزوتیل و آنتی گوریت) در سرپانتینیت های آمیزه افیولیتی بافت دیده می شوند و از نظر بافت و ترکیب شیمیایی، تفاوت هایی با یکدیگر دارند. لیزاردیت با ساختار ورقه ای در زمینه پریدوتیت ها دیده می شود، در حالی که آنتی گوریت به صورت تیغه ای در رگه ها یا در محل زون های برشی تشکیل شده و گسترش کریزوتیل به صورت رشته های شفاف و طلایی، فقط محدود به شکاف های ریز است. پریدوتیت های منطقه، بر اساس درجه سرپانتینیتی شدن به سه گروه پریدوتیت های نسبتا سرپانتینیتی شده (حداکثر 50 درصد)، پریدوتیت های بیشتر سرپانتینیتی شده (90-50 درصد) و پریدوتیت های کاملا سرپانتینیتی شده (100-90 درصد) تقسیم می شوند. سه مدل برای سرپانتینیتی شدن الیوین در سرپانتینیت های منطقه، تشخیص داده شدند. مدل اول، سرپانتینیتی شدن در پیرامون دانه های الیوین و باقی ماندن الیوین سالم در وسط که در پریدوتیت های نسبتا سرپانتینیتی شده منطقه، گسترس یافته است. مدل دوم، گسترش سرپانتینیتی شدن دوباره در الیوین های باقی مانده از مدل اول و مدل سوم، و گسترش سرپانتینیتی شدن تا از بین رفتن کامل دانه های الیوین. مدل دوم و سوم در پریدوتیت های بیشتر سرپانتینیتی شده و پریدوتیت های کاملا سرپانتینیتی شده منطقه، دیده می شوند. به نظر می رسد که لیزاردیت و کریزوتیل موجود، محصول دگرسانی استاتیک وابسته به محیطی مانند کف اقیانوس هستند، در حالی که آنتی گوریت های تیغه ای، از دگرگونی دینامیکی شکل گرفته اند. ممکن است تشکیل آنتی گوریت وابسته به فرورانش پوسته اقیانوسی نائین بافت و بسته شدن آن، به فرارانش پریدوتیت های سرپانتینیتی شده در زمان های بعدی وابسته باشد، اما لیزاردیت و کریزوتیل، احتمالا پیش از بسته شدن اقیانوس کوچک نائین-بافت تشکیل شده اند.